ده هزار نسل از انسان‌تباران برای بقا در دنیایی در حال تغییر از ابزارهای سنگی یکسانی استفاده می‌کردند
قدمت این سنت فناوری حتی از عمر گونهٔ انسان خردمند (هومو ساپینس) نیز بیشتر است.
باستان‌شناسان به‌تازگی در محوطه‌ای در کنیا، لایه‌های متعددی از ابزارهای سنگی را از رسوباتی کشف کرده‌اند که دوره‌ای ۳۰۰ هزار ساله را در بر می‌گیرد؛ دوره‌ای که شامل تحولات شدید زیست‌محیطی نیز بوده است. قدیمی‌ترین ابزارهای این محوطه به ۲.۷۵ میلیون سال پیش بازمی‌گردد. بر اساس یک پژوهش جدید، این یافته‌ها نشان می‌دهد که انسان‌تباران باستان برای صدها هزار سال، در حالی که جهان پیرامونشان در حال تغییر بود، به همین فناوری ابزارسازی سنگی به عنوان یک تکیه‌گاه ثابت پایبند بودند.
«داستانی شگفت‌انگیز از تداوم فرهنگی»
دیوید براون، باستان‌شناس دانشگاه جورج واشنگتن، و همکارانش به‌تازگی ابزارهای سنگی را از یک لایه رسوبی ۲.۷۵ میلیون ساله در محوطه‌ای به نام نوموروتوکونان در کنیا کشف کرده‌اند. این ابزارها نمونه‌های کلاسیک از فناوری هستند که باستان‌شناسان آن را «اُلدُوایی» (Oldowan) می‌نامند: یعنی نخستین انواع ابزارهای سنگی لبه‌تیز که توسط انسان‌تباران ساخته شده است. ابزارهای کشف‌شده در نوموروتوکونان از قدیمی‌ترین ابزارهای الدوایی هستند که تاکنون پیدا شده‌اند؛ تنها سه محوطهٔ الدوایی دیگر در آفریقا قدمتی بیش از ۲.۶ میلیون سال دارند.
این تکه سنگ‌های رودخانه‌ایِ هم‌اندازهٔ کف دست، که با تراشیدن یک یا دو طرفشان لبه‌هایی تیز پیدا کرده بودند، از ۲.۹ میلیون سال تا حدود ۱.۷ میلیون سال پیش، فناوری روز (به معنای واقعی کلمه) محسوب می‌شدند. به زبان فنی، این دوره یک بازهٔ زمانی فوق‌العاده طولانی است؛ آن‌قدر طولانی که چندین گونه از انسان‌تباران و بیش از یک سرده را در بر می‌گیرد. آخرین انسان‌تبارانی که از ابزارهای الدوایی استفاده می‌کردند، از نظر ظاهری و احتمالاً از نظر سبک زندگی و رفتار، تفاوت بسیار زیادی با اولین استفاده‌کنندگان داشتند؛ در این بازهٔ زمانی عظیم، خودِ فناوری ابزارسازی سنگی کمتر از موجوداتی که از آن استفاده می‌کردند تغییر کرد.
اما باستان‌شناسان معمولاً در هر محوطه تنها بخش‌های کوتاهی از این دیرینگی عظیم را، مربوط به یک یا دو نسل از انسان‌تباران، مشاهده می‌کنند. این واقعیت که نوموروتوکونان لایه‌های رسوبی فراوانی مملو از دست‌ساخته‌ها دارد و این لایه‌ها چنین بازهٔ زمانی وسیعی را پوشش می‌دهند، هدیه‌ای کمیاب از سوی سرنوشتِ معمولاً دمدمی‌مزاجِ فسیل‌شناسی است. این تومار لایه‌لایه از رسوبات رودخانه‌ای که با توف‌های آتشفشانی در هم آمیخته، تاریخ ۳۰۰ هزار ساله‌ای از انسان‌تبارانی را ثبت کرده است که پیش از پایان آن در حدود ۲.۴۴ میلیون سال پیش، همواره انواع مشابهی از ابزارها را با همان مهارت‌های دقیق می‌ساختند.
برای درک بهتر موضوع: اعضای برخی از گونه‌های انسان‌تباران باستان – شاید بیش از یک گونه – در همین یک محوطه، دانش این فنون خاص سنگ‌تراشی را در طول حدود ۱۰ هزار نسل (اگر برای سادگی محاسبه، هر نسل را حدود ۳۰ سال در نظر بگیریم) به نسل‌های بعد منتقل کرده‌اند.
براون در یک بیانیهٔ مطبوعاتی اخیر گفت: «این محوطه داستانی شگفت‌انگیز از تداوم فرهنگی را آشکار می‌کند.»
وقتی کار سخت می‌شود، سرسخت‌ها ابزار می‌سازند
لایه‌های ابزارهای سنگی نوموروتوکونان، دورهٔ گذار از پلیوسن به پلیستوسن را در بر می‌گیرد که طی آن، آب و هوای زمین پس از یک دورهٔ گرم ۲ تا ۳ میلیون ساله، به تدریج سردتر و خشک‌تر شد. گرده‌ها و دیگر ردپاهای میکروسکوپی گیاهان در رسوبات نوموروتوکونان این داستان را روایت می‌کنند: مرداب ساحلی به تدریج خشک شد و جای خود را به علفزارهای خشکی داد که بوته‌ها در آن پراکنده بودند. در مقیاس زمانی کوتاه‌تر، انسان‌تباران در نوموروتوکونان با آتش‌سوزی‌های طبیعی (بر اساس زغال‌های میکروسکوپی در رسوبات)، خشکسالی‌ها و خشک شدن یا تغییر مسیر رودخانه‌ها روبرو بودند.
رهاب کینانجویی، باستان‌شناس دانشگاه ملی کنیا، در یک بیانیهٔ مطبوعاتی اخیر گفت: «با تغییر پوشش گیاهی، ابزارسازی ثابت باقی ماند. این یعنی تاب‌آوری.»
ساخت ابزارهای سنگی تیز احتمالاً به نسل‌های متمادی انسان‌تباران کمک کرده تا در دنیای متغیر و رو به خشکی خود زنده بمانند. در دورهٔ گرم و مرطوب پلیوسن، یافتن غذا نسبتاً آسان بود، اما با سخت‌تر شدن شرایط، انسان‌تباران احتمالاً مجبور به لاشه‌خواری یا کندن زمین برای یافتن غذا شدند. حداقل یک استخوان حیوان در نوموروتوکونان دارای علائم بریدگی است که نشان می‌دهد انسان‌تباران در گذشته‌های دور، لاشه را برای به‌دست آوردن گوشت تکه‌تکه می‌کردند – کاری که تبار ما با دست خالی و دندان‌هایش قادر به انجام آن نیست. ابزارها همچنین به انسان‌تباران اولیه این امکان را می‌دادند که غده‌ها یا ریشه‌های خوراکی را از زمین بیرون آورده و خرد کنند.
منطقی است که فرض کنیم چوب‌های تیزشده نیز احتمالاً در این کار نقش داشته‌اند، اما چوب در سوابق باستان‌شناسی به اندازهٔ سنگ دوام نمی‌آورد، بنابراین نمی‌توانیم با اطمینان در این باره صحبت کنیم. آنچه قطعی است، وجود ابزارهای سنگی و استخوان‌های بریده‌شده است که به گفتهٔ دن رولیر، باستان‌شناس دانشگاه اوترخت و از نویسندگان این مقاله، به «یکی از قدیمی‌ترین عادات ما اشاره دارد: استفاده از فناوری برای حفظ ثبات خود در برابر تغییر.»
داستانی به قدمت تاریخ
محوطهٔ نوموروتوکونان ممکن است نشان‌دهندهٔ این باشد که فناوری الدوایی حتی از قدیمی‌ترین ابزارهایی که باستان‌شناسان تاکنون کشف کرده‌اند، قدیمی‌تر است. قدیمی‌ترین ابزارهای کشف‌شده از عمیق‌ترین لایهٔ نوموروتوکونان، کار سنگ‌تراشان ماهری است که می‌دانستند برای جدا کردن تراشه‌ای با شکل مناسب، به کدام نقطه از سنگ و دقیقاً با چه زاویه‌ای ضربه بزنند. آنها همچنین به وضوح می‌دانستند که چگونه سنگ‌های مناسب را برای این کار انتخاب کنند (در این مورد، کلسدونی دانه‌ریز بهترین گزینه بود). به عبارت دیگر، این ابزارها کار گروهی از انسان‌تباران نبود که برای اولین بار سعی در کوبیدن سنگ‌ها به یکدیگر داشتند.
نیگوس باراکی، باستان‌شناس دانشگاه جورج واشنگتن و از نویسندگان این مطالعه، در یک بیانیهٔ مطبوعاتی اخیر گفت: «این یافته‌ها نشان می‌دهد که حدود ۲.۷۵ میلیون سال پیش، انسان‌تباران از قبل در ساخت ابزارهای سنگی تیز مهارت داشتند، که این امر حاکی از آن است که سرآغاز فناوری الدوایی قدیمی‌تر از آن چیزی است که ما فکر می‌کردیم.»
اگر باستان‌شناسان بتوانند محوطه‌های بیشتری مانند نوموروتوکونان با نمونه‌های قدیمی‌تر از فناوری الدوایی پیدا کنند، در نهایت می‌توانند فصل‌های اولیه و مبهم داستان عشق میان انسان‌تباران و ابزارها را تکمیل کنند.
ابزارهای سنگی ۳.۳ میلیون ساله‌ای که در سال ۲۰۱۵ در محوطهٔ دیگری در کنیا به نام لومکوی کشف شد، به نظر می‌رسد پیش‌درآمدی بر ابزارهای الدوایی باشند: هسته‌سنگ‌های بزرگی با فرورفتگی‌ها و ضرب‌دیدگی‌های فراوان ناشی از استفاده به عنوان چکش، به همراه چند تراشه که به نظر می‌رسد عمداً جدا شده‌اند (بر اساس شکل و زاویهٔ آنها). اما تاکنون، باستان‌شناسان هیچ ابزار سنگی دیگری شبیه به ابزارهای لومکوی پیدا نکرده‌اند، بنابراین نمی‌توانیم با اطمینان بگوییم که آیا آنها یک نوآوری یکباره بوده‌اند یا به نحوی به سنت بسیار طولانی‌تر الدوایی متصل می‌شوند.
امروزه، شامپانزه‌های وحشی از چکش‌های سنگی گرد برای شکستن آجیل و استخوان‌ها استفاده می‌کنند (تا به مغز استخوان خوشمزه دست پیدا کنند) و در این فرآیند، ناگزیر تراشه‌هایی از سنگ جدا می‌شود. به راحتی می‌توان تصور کرد که چگونه یک جنوبی‌کپی‌تبارِ باهوش می‌توانسته از چنین اتفاق خوشایندی به این نتیجه برسد که: «هی، من می‌توانم عمداً سنگ‌ها را تیز کنم!» و وسوسه‌انگیز است که لومکوی را نقطه‌ای میان چکش‌های شامپانزه‌ها و ابزارهای الدوایی بدانیم. اما داستان واقعی به ندرت این‌قدر مرتب و منظم است.
با این حال، نوموروتوکونان ممکن است یکی از چندین سرنخی باشد که نشان می‌دهد علاقهٔ ما به فناوری قدیمی‌تر از آخرین جد مشترک ما با شامپانزه‌ها است. همان‌طور که سوزانا کاروالیو، باستان‌شناس پارک ملی گُرونگوسا در موزامبیک و از نویسندگان این مقاله، در یک بیانیه مطبوعاتی اخیر بیان کرد: «یافته‌های ما نشان می‌دهد که استفاده از ابزار ممکن است یک سازگاری عمومی‌تر در میان اجداد نخستی‌سانِ ما بوده باشد.»
Nature Communications, 2025. DOI: 10.10.1038/s41467-025-64244-x (دربارهٔ DOI ها).