دانشمندان تأیید کردند: شکاف‌های غول‌پیکر زمین در حال بلعیدن شهرها هستند
در سراسر جمهوری دموکراتیک کنگو، شکاف‌های زمینیِ در حال رشد، بی‌صدا چهرهٔ شهرها را دگرگون می‌کنند. پژوهشی تازه نشان می‌دهد که بیش از ۳.۲ میلیون نفر اکنون در کنار این کانال‌های فرسایشیِ رو به گسترش زندگی می‌کنند.
این کانال‌های فرسایشی می‌توانند تنها در چند فصل بارانی عمیق‌تر و وسیع‌تر شوند و محله‌های کاملی را از میان بردارند.
این پروژهٔ نقشه‌برداری که به سرپرستی ماتیاس وانمارک، جغرافی‌دان دانشگاه لوون و با همکاری شرکای کنگویی انجام شده، از خطری پرده برمی‌دارد که پا به پای توسعهٔ شهری رشد می‌کند.
ده‌ها شهر که به سرعت در حال توسعه هستند، تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته‌اند و مجموعه داده‌های جدید، واضح‌ترین تصویر را از گسترهٔ این شکاف‌ها و سرعت پیشروی آن‌ها ارائه می‌دهد.
نقشه‌برداری از کانال‌های فرسایشی
این شکاف‌ها همان آبکندهای شهری هستند؛ کانال‌های فرسایشی که با نفوذ سیلاب به خاک سست ایجاد می‌شوند و به مرور زمان عمق می‌یابند. آن‌ها می‌توانند ظرف چند فصل بارانی، محله‌ها را شکافته و راه‌های ارتباطی را قطع کنند.
پژوهشگران با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای جدید و عکس‌های هوایی تاریخی، ۲۹۲۲ آبکند مجزا را در ۲۶ شهر کنگو نقشه‌برداری کردند.
مجموع طول این کانال‌ها به حدود ۷۴۰ کیلومتر می‌رسد، مسافتی تقریباً برابر با فاصلهٔ تهران تا تبریز.
تنها در کینشاسا، پایتخت کنگو، صدها کانال مجزا مناطق پرتراکم شهری را شکافته و باعث تعمیرات اضطراری و ایجاد مسیرهای انحرافی شده‌اند.
این مجموعه داده نشان می‌دهد که این خطر یک رویداد مقطعی نیست، بلکه یک فرآیند شهری مداوم است که با هر طوفان شدید گسترش می‌یابد.
شهرها به رشد کانال‌های فرسایشی دامن می‌زنند
وقتی باران به سقف‌ها و سطوح آسفالته برخورد می‌کند، به رواناب تبدیل می‌شود؛ یعنی آبی که به جای نفوذ به زمین، روی سطوح سخت جریان می‌یابد.
این جریان آب با سرعت به سمت سراشیبی‌ها سرازیر شده، در خیابان‌ها جمع می‌شود و خاک‌های بدون پوشش را در مناطقی که سیستم زهکشی وجود ندارد یا مسدود شده، می‌شوید و با خود می‌برد.
جاده‌ها در این میان نقش مهمی دارند، زیرا آب را جمع کرده و به مسیرهای باریکی هدایت می‌کنند که مانند ناودان عمل می‌کنند. بیشتر کانال‌های نقشه‌برداری‌شده به شبکهٔ راه‌ها متصل هستند؛ بنابراین، خیابان‌هایی که زهکشی مناسبی ندارند، می‌توانند در هنگام بارش‌های شدید از زیرساخت به موتور فرسایش تبدیل شوند.
از بین بردن پوشش گیاهی، تپه‌های شنی و بدون محافظی بر جای می‌گذارد که در برابر جریان متمرکز آب به راحتی شسته می‌شوند. افزودن سطوح نفوذناپذیر مانند آسفالت و بتن که مانع جذب آب می‌شوند، حجم و سرعت آبی را که به دامنه‌های آسیب‌پذیر می‌رسد، افزایش می‌دهد.
این پدیده با فروچاله‌ها که فروریختن ناگهانی زمین به دلیل وجود حفره‌های زیرزمینی در سنگ‌های انحلال‌پذیر است، تفاوت دارد. آبکندهای شهری در طول سال‌ها طویل‌تر و عریض‌تر می‌شوند، بنابراین حتی زمانی که به نظر می‌رسد پیشروی آن‌ها متوقف شده، ردپای تخریبشان همچنان در حال گسترش است.
نقشه‌برداری از کانون‌های خطر
تا سال ۲۰۲۳، حدود ۲.۷ میلیون نفر در فاصلهٔ ۱۰۰ متری یک کانال فعال زندگی می‌کردند؛ فاصله‌ای که در آن آسیب به اموال و مشکلات دسترسی امری رایج است.
نیم میلیون نفر دیگر نیز در مناطقی ساکن بودند که به پیش‌بینی نویسندگان این پژوهش، اگر اقدامی صورت نگیرد، ظرف یک دهه دچار فرسایش خواهند شد.
جمعیت در معرض خطر بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳، همزمان با رشد افقی و عمودی شهرها، تقریباً دو برابر شد. ساخت‌وسازهای جدید در نزدیکی مناطق خطر موجود متمرکز شده‌اند، به این معنی که تصمیمات برنامه‌ریزی امروز، خطر فردای شهرها را رقم خواهد زد.
بیشترین خطر در فلات‌های شنی با شیب تند و دامنه‌هایی متمرکز است که بسیاری از شهرهای کنگو را احاطه کرده‌اند. در این مکان‌ها، شدت بارندگی و خاک‌های سست با توسعهٔ سریع شهری ترکیب شده و بستری را برای ایجاد کانال‌های عمیق پس از هر طوفان فراهم می‌کنند.
آسیب‌پذیری خانوارها این خطر را چند برابر می‌کند، زیرا بسیاری از محله‌های آسیب‌دیده فاقد زهکشی رسمی، اسناد مالکیت یا منابع لازم برای جابه‌جایی هستند.
نتیجه، یک فاجعهٔ تدریجی است که حتی پیش از فروریختن یک دیوار یا جاده، سرمایه‌ها، اعتماد و زیرساخت‌ها را از بین می‌برد.
تأثیر کانال‌های فرسایشی به سرعت در حال افزایش است
بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۲۳، تخمین زده می‌شود که ۱۱۸٬۶۰۰ نفر خانه‌های خود را به دلیل عریض‌شدن یا پیشروی کانال‌های فرسایشی به مناطقی که چند سال پیش پایدار به نظر می‌رسیدند، از دست داده‌اند.
از سال ۲۰۲۰، نرخ سالانهٔ آوارگی به طور متوسط به حدود ۱۲٬۲۰۰ نفر رسیده است؛ جهشی که بازتاب‌دهندهٔ رشد سریع شهری در سال‌های اخیر است.
تقریباً تمام آبکندهای نقشه‌برداری‌شده در دورهٔ مشاهده حداقل یک بار گسترش یافته‌اند، که تأیید می‌کند این تهدید پویا است، نه ایستا.
بیشتر آوارگی‌ها ناشی از عریض‌شدن دیواره‌ها و فروریختن تدریجی کناره‌های شیب‌دار آبکند است که تقریباً دو سوم خانوارهای بی‌خانمان‌شده را شامل می‌شود.
وانمارک می‌گوید: «این یک خطر دست‌کم‌گرفته‌شده است که به‌شدت نیازمند پژوهش است.» اظهارات او الگویی را نشان می‌دهد که وقتی شهرها از زیرساخت‌هایی که برای هدایت ایمن آب به رودخانه‌ها طراحی شده‌اند پیشی می‌گیرند، مدام تکرار می‌شود.
نویسندگان مقاله با نگاه به آینده خاطرنشان می‌کنند که پیش‌بینی می‌شود آفریقای حاره‌ای در دهه‌های آینده شاهد بارش‌های شدیدتری باشد. بارندگی شدیدتر، همراه با شهرنشینی سریع، به این معناست که همین خیابان‌هایی که امروز مردم را جابه‌جا می‌کنند، فردا می‌توانند جریان‌های ویرانگر را هدایت کنند.
برنامه‌ریزی هوشمندانه‌تر شهری چه کمکی می‌تواند بکند؟
متوقف کردن کانال‌ها در مراحل اولیه، هزینهٔ کمتری نسبت به بازسازی پس از فروریختن محله‌ها دارد. پایدارسازی تنها یک آبکند بزرگ می‌تواند بیش از یک میلیون دلار هزینه داشته باشد؛ برچسب قیمتی که پیشگیری را به تنها راهبرد عملی در مقیاس شهری تبدیل می‌کند.
اولین اولویت، مهار آب پیش از متمرکز شدن آن است. این کار با استفاده از مخازن آب در بالادست، ایجاد تراس و ورودی‌های درجه‌بندی‌شده که به زهکش‌های محافظت‌شده منتهی می‌شوند، امکان‌پذیر است.
کالورت‌ها (آب‌روهای زیر جاده) که به درستی جانمایی شده باشند، به جلوگیری از تبدیل خیابان‌ها به رودخانه‌های خروشان کمک می‌کنند.
در مناطقی که کانال‌ها از قبل وجود دارند، ترکیبی از سازه‌های مهندسی و پوشش گیاهی زنده مورد نیاز است. پوشش گیاهی به تنهایی در جایی که دیواره‌ها بلند هستند، به‌ندرت می‌تواند مقاومت کند، اما گیاهان با ریشه‌های عمیق می‌توانند خاک اطراف گابیون‌ها، دیوارهای حائل یا کانال‌های پوشش‌دار را تثبیت کنند.
برنامه‌های مدیریت خطر شهری باید صراحتاً شامل «کاهش خطر بلایا» باشد؛ یعنی برنامه‌ریزی‌هایی که از طریق سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، تلفات جانی و مالی را کاهش می‌دهند.
این به معنای نقشه‌برداری از مناطق در حال گسترش، اعمال محدودیت‌های ساخت‌وساز و هماهنگ کردن منطقه‌بندی شهری با هیدرولوژی است تا خیابان‌های جدید، آب را به سمت نقطهٔ آسیب‌پذیر بعدی سرازیر نکنند.
درس‌هایی از کانال‌های فرسایشی
در هستهٔ این پدیده، تقابل علم فیزیک با شهرسازی قرار دارد. آب متمرکز، نیرویی بیشتر از مقاومت خاک دارد؛ بنابراین مسیری برای خود باز می‌کند، آب بیشتری جذب کرده و عمیق‌تر می‌شود.
شهرها می‌توانند با پخش کردن آب و کاهش سرعت آن پیش از اینکه نیرو بگیرد، این چرخهٔ معیوب را بشکنند. دانش این کار روشن است و نقشه‌ها دقیقاً نشان می‌دهند که شکاف بعدی از کجا می‌تواند آغاز شود.
شرایط محلی اهمیت دارد، زیرا راه‌حلی که روی یک فلات شنی کار می‌کند، ممکن است در یک تپهٔ رسی با شکست مواجه شود. با این حال، اقدامات ساده‌ای مانند نگهداری از زهکش‌ها و حفظ پوشش گیاهی حائل در اطراف رودخانه‌ها تقریباً در همه‌جا نتیجه‌بخش است.
این داده‌ها به رهبران فرصت می‌دهد تا پیش از فصل بارانی بعدی اقدام کنند. تصمیمات اولیه در مورد زهکشی، مصالح و طراحی جاده‌ها تعیین خواهد کرد که با شروع بارندگی، خانه‌ها پابرجا می‌مانند یا فرو می‌ریزند.
این پژوهش در مجلهٔ معتبر Nature منتشر شده است.