تعامل معماری و سازه در معماری ایرانی
تعامل معماری و سازه در معماری ایرانی
پیشینه هشت هزار ساله ایرانیان در نیارش مجموعه های مسکونی یکجانشینی، زمینه ساز طراحی سیستم های سازه ای متفاوت شکل گرفته بر پایه مصالح موجود در طبیعت می باشد. سازه دیوار باربر و آسمانه قوسی در دوران ایلامی و مادی (۱۲۵۰ ق.م. تا ۵۵۰ ق. م.)، سازه تیر و ستونی متشکل از ستون های سنگی و تیر های اصلی و فرعی چوبی و اسپر های خشتی دو جداره در معماری پارسی (۵۵۰ ق.م. تا ۳۳۰ ق.م.)، سازه قوسی و طاق و تویزه و طاق آهنگ با سنگ های پاک تراش در معماری پارتی متقدم (۲۵۰ ق.م. تا ۲۲۴ م.)، گنبد ها و سازه های آجری عظیم و چفد های بیضوی در معماری پارتی متاخر (۲۲۴ م. تا ۶۵۲ م.)، ابتکارات سازه ای و تنوع در پوشش سازه های چهار طاقی در دوره رازی (۲۵۰ ه.ق. تا ۶۱۶ ه.ق.) و جسارت و سبک سازی سازه ای در شیوه آذری (۶۵۲ ه. ق. تا ۹۰۸ ه.ق.) و بهینه سازی سازه و معماری در شیوه اصفهانی (۹۰۸ ه.ق. تا ۱۲۶۸ ه.ق.) را به دنبال داشته است. “سازه های قوسی بر پایه انتقال نیروهای فشاری به تکیه گاه ها با استفاده از خشت، آجر و سنگ، سیستم سازه ای غالب در ساختمان های ایران مرکزی را تشکیل داده است. همچنین شبکه های سقفی و خرپاهای چوبی در مناطق کوهستانی و چوب خیز ایران به چشم می خورد.”
بازار ستون فقرات شهر ایرانی
شهر های تاریخی ایران عموما شهر های بازرگانی هستند. در این شهر ها بازار نه تنها به عنوان مرکز اقتصادی و تجاری شهر، بلکه به عنوان مرکز فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی ساکنان شهر، به صورت ستون فقرات سازمان دهنده عناصر معماری شهر برفعالیت های جمعی تاثیر گذار است. ” هیچ یک از ساخته های معماری سنتی تنوع کالبدی و کارکردی بازار را دارا نمی باشند. این در حالی است که با وجود قدمت زیاد، بازار ها هنوز هم پر رونق هستند. بازار در شهر های ایران از پیش به صورت کامل طرح نمی شده است و آماده پذیرش انعطاف های زیادی در زمینه فضایی و کاربردی بوده است. سه کاربرد اصلی بر عهده بازار گذاشته شده است: پابرجا نگهداشتن و توسعه اقتصادی شهر، پرورش و اعتلای روابط اجتماعی-فرهنگی انسان ها و تقویت عقاید اخلاقی و مذهبی رمز پایداری بازار را باید در تنوع کارکرد های آن، ارزش های فضایی معمارانه و استقامت سازه ای آن جستجو کرد. “فضای ساخته شده درون بازار های شهر های ایران هم از دیدگاه هنری و فنی غنی است و هم اسرارآمیز، هم پذیرنده است و هم باز دارنده و محافظه کار.”
عناصر کالبدی بازار
گستردگی کارکردی بازار با تنوع فضاهای کالبدی همراه گشته است. راسته های خطی بازار به مدد تکثیر واحد سازه ای به طور منظم راسته اصلی بازار و حجره ها و دکان های سازمان یافته در دو سمت آن، راسته های فرعی و حجره های اطراف آن ها در مقیاس خردتر و سراها، کاروانسراها، تیم و تیمچه ها به فعالیت های اقتصادی در مقیاس عمده تر می پردازند. مدارس، مساجد، تکیه ها و میدان هم فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی را در خود جای می دهند. عناصر فوق الذکر به ستون فقرات بازار متصل شده و مجموعه ای جامع و چند عملکردی را تشکیل می دهند.” قیصریه، راسته با مقیاس بزرگتر، در ارتباط با تجارت کالا های پر ارزش و چهار سوق در محل برخورد دو راسته عمود بر هم شکل می گیرند. انتهای راسته بازار به مسجد جامع شهر ختم می شود. گویی که بازار از درون جنب و جوش عالم مادی را به سوی دروازه عالم معنی می برد.